um lesing og skriving

Det gilde med å læra latin, er at ei heil verd av glupe tankar opnar seg. For meg.
Eg vert før til å lesa dei store, dei gamle, dei gode - "i original". Caesar, Catullus, Seneca.
Seneca, ja.
Han hev skrive godt um mangt, millom anna um lesing og skriving. Til dømes i brev 84, til Lucilius. Eg hev freista å setja um dette brevet til norsk. Jon Haarberg hev alt gjort det, du finn umsetjingi hans i Kortekster. Ein antologi (2000). Stundom ligg eg fulla for nær umsetjingi hans, og stundom for langt undan Seneca sjølv, men lell. Sjå her. Dette er jø so nøfyse gode greidor.

Brev 84

Seneca sender helsingi si til Lucilius.

Desse ferdene mine driv latskapen og kraftløysa or meg, og dei er til bate for helsa mi og det vitskaplege starvet mitt. Du ser greidt korleis ferdene gagnar helsa: Godhugen min for boklege syslor gjer meg lat og likesæl med lekamen min – andre folk plar gjera det kroppslege strævet for meg.* Ferdene gagnar jamvel det vitskaplege arbeidet mitt, og eg skal røpa korleis: Eg tarv ikkje skilja meg frå lesingi. Lesing tykkjest meg vera heilt naudsynt, for det fyrste av di det hindrar meg i å vera fullnøgd med meg sjølv og mine eigne tankar, for det andre av di eg gjenom lesing vert i stand til å eigna åt meg det andre hev tenkt og funne ut, og dinæst vert eg før til å døma sjølv um dette eg les. Sidan kann eg driva fram nye tankar. Lesing nærer åndi og styrkjer henne når ho er utmødd av skriving, og dét utan at eg heilt gjev upp skrivingi.

Me bør korkje berre skriva eller berre lesa. Berre det eine legg sinnet i myrker og tømer oss for krafter – eg tenkjer på skriving –, berre det andre gjer oss veike og hindrar oss i å samla tankane. Me burde heller fara att og fram imillom lesing og skriving, frå det eine til det andre, og skifta millom syslone. Då kann pennen setja saman alt det me hev teke til oss gjenom lesing, og gjera det til éin heilskap. Me skulde gjera som bione, segjer folk, for bione flakkar og flyg hit og dit på leit etter blomar dei kann laga honning av. Dinæst breider dei det dei hev funne i vokskakone, og, som Vergil sagde:

dei stuvar saman den flytande honningen
heilt til celleveggjene stend spente av den søte væska.

Me veit ikkje for visst um den safti som bione fører med seg frå blomane strakst vert til honning, eller um dei lagar um det dei hev samla ved å blanda inn noko anna og på den vis set sitt eige merke på det. Sume hævdar at bione ikkje hev evna til å laga honningen, men berre samlar honom. Det er òg dei som segjer at i India finst det honning på bladi åt sivplantone, og anten kjem honningen frå doggen som fell frå himmelen der, eller so er det sjølve voksteren som avlar den søte og saftige væska. Den same evna finst i vokstrane våre òg, men der er ho mindre tydeleg og merkande. Eit insekt som er lage til det, kann leita upp og suga ut denne safti. Atter andre hævdar at dette som bione syg til seg frå dei grøne og blømande stykki på vokstrane vert til honning ved ei slags umlaging, eller endå til ved gjæring, um eg kann segja det slik, so at dei ulike sakene vert førde saman til eitt.

Men lat meg ikkje vika av frå emnet vårt her. Me skulde taka etter bione og skilja åt det me samlar i hop når me les, for sovordne saker held seg best når me skipar deim til sætes kvar for seg. Sidan bør me nytta evnone våre til fullnads og med trott og umhug skøyta saman dei ulike smakane til éin. Me skal skøyta deim soleis at jamvel um folk kjem til å sjå kvar denne eine smaken kjem ifrå, so er det lika vel berrsynt at han er noko anna en det han ættar frå. Me ser at natturi gjer det same inne i lekamen vår, heilt utan møda: Den føda som me tek til oss, er ei pina so lenge ho flyt kringum i magen vår i den upphavlege skapnaden sin, men so snart me meltar føda, vert ho til styrke og blod. Sameleis skal me fara åt med alt det som nærer tanken. Det me tek til oss, må ikkje få liggja urørd og soleis vera framandt for oss. Me lyt melta det, elles gjeng det berre til minnet og ikkje til sinnet. Lat oss vera trugne mot fyreleggi våre og taka deim upp i oss, so at me kann samla dei ulike emni til éi eining. Tenk berre på korleis eitt tal er gjort av mange tal: Mange småe og ulike tal vert lagde i hop til eitt stort. Me bør gjera det same med tanken vår, og løyna det som hjelper honom fram, og berre syna det me sjølve lagar til. Det kann henda at verket ditt stundom likjest verket til den du ovundrar, og då ynskjer eg at du likjest honom som ein son og ikkje som eit bilæte. Eit bilæte er ein daud eignalut.

”Men korleis kann det vera so”, undrast du vel, ”at folk ikkje kjem til å sjå kven eg tek etter i ordleiding, provføring og meiningar?” Eg tenkjer at det stundom er uråd å vita kvar ein mann tek bilætet sitt ifrå, når han set merket sitt på alt det han hev trekt ut or fyredømi sine og fører det saman til éi eining. Høyrer du ikkje korleis dei mange røystene i eit kor kling saman? Éi røyst kjem fram utav mange, og éi av røystene er høg, éi onnor er låg, éi tridje ligg imillom desse. Attåt røystene åt karane kjem røystene åt kvendi, og fløytone blandar seg inn. Dei einskilde røystene i koret er løynde, dei ter seg som éi røyst. Eg talar no um det koret som dei gamle filosofane kjende til. På konsertane våre er det fleire songarar en det fyrr var tilskodarar i teateret. Når lina av songarar hev fylt gangane, og tilskodarane er kringsette av hornblåsarar, og når alle slags instrument kling saman på scena, då fær me ein samklang av ulike ljod. Eg vil at me skal gjera det same med hugen vår: Han skal røma mange ulike vitskapar, mange reglar for livsførsla og fyredøme frå ulike tider, men alt dette skal klinga saman i eitt.

”Korleis kann eg greida dette?”, undrar du no. Ved å vera merksam og ihuga stødt, og ikkje setja noko i verk utan å spyrja vitet til råds. Um du lyder til vitet, so kjem det til å segja deg: Far strakst ifrå alt det ein mann spring hit og dit for å vinna. Far ifrå rikdomen, han er anten eit trugsmål eller ei møda for den som eig honom. Far ifrå nytingane som lekamen og sjæli trår etter, desse nytingane gjer deg berre blaut og kraftlaus. Far ifrå trongen etter å nå langt og høgt. Denne trongen er ein truten ting, tom, vinglutt, grenselaus, og han nøyder deg til å ottast å sjå folk både framfor og attanfor deg. Svartsjuka piner den æresjuke, og det med tvifelt kraft: Du ser fulla kor usæl han er, han som både vert misunnt og sjølv misunner andre.

Ser du husi åt dei mektuge karane, der inngangen larmar av kjeklet til alle som kjem for å tena eigaren? Her fær du rikeleg med hån og spott når du kjem, og endå meir når du er komen inn. Gakk undan trappene til desse rikingane og dei utrygge tuni som ligg på høge jordvollar. Der er det ikkje berre langt ned, det er jamvel sleipt og hålt. Du skal heller koma hit, til visdomen, og gjeva deg til den freden og rikdomen ho byd på. Alt det som for manneætta tykkjest skina og glima, endå um det er småplukk som berre skin når du jamfører det med høgare ting, desse sakene må me kliva upp bratte stigar for å få. Ujamn er vegen upp til heidersgavlen [samfundstoppen], men um du kliv upp på straumkvervelen som lagnaden hev bøygt seg innunder, so kjem du til å sjå at det ligg under deg, alt det som folk held for å vera høgt. Du kjem upp på den høgste tinden einast ved å halda deg i lågt lende.

Far vel.


*Det er noko uvisst koss me bør setja um denne tekststaden. Seneca hev: ”cum pigrum me et neglegentem corporis litterarum amor faciat, aliena opera exerceor [eg vert driven av arbeidet til andre]”. Haarberg hev: ”Ettersom min kjærlighet til vitenskapen gjør meg fysisk lat og får meg til å forsømme kroppen, holder jeg meg i bevegelse ved bærernes hjelp”. Kva trur de?