mandag 25. juni 2012

norrøn syn på kyn II

Velkomne til andre bolken i framhaldssoga um kyn i norrøn tid. Emnet for dette stykket er, som eg ymta um sistpå i fyrre stykket, ein kvinneleg konge. I den norrøne bokheimen er ikkje slikt uråd. Å, langt ifrå!

Fyrst nokre ord um kvinnelege krigarar (eller: stridsmenner) i dei gamalislendske tekstene.

Serleg i fornaldarsogor og kjempekvæde (bm. heltedikt) støyter me stundom burti eit valkyrjemotiv, dei kallar. Valkyrja, av norrønt valr ‘mannefall’ og kjósa ‘velja’, var upphavleg nemning for ei gudemøy som valde ut kven som skulde falla i strid og koma til Odin i Valhall. Granskarane nyttar òg valkyrja um litterære kvinnelege figurar som tek på seg den djerve, mannslege krigarrolla, men som samstundes er gode og væne kvinnor. Soleis målber desse valkyrjone både mannslege og kvinnelege dygder. Me skal òg merka oss at kvinnor i mannsrolla er skildra med velvilje i sogone; det er ikkje noko gale og stygglegt ved det, visst. Kann henda kjem det av at manndom var eit umåteleg sterkt ideal på den tidi. I alle fall: Sameiningi av mannslege og kvinnelege dygder er berre millombils, for kvinnor skal vera kvinnor, må vita. Dei skal gifta seg med ein mann, dei som alle andre kvinnor, og um dei skal gjera det, må dei skilja seg av med dei mannslege dragi sine (elles hadde mennene deira vore for homsar å kalla − Gud forbjode!). Karane må stutt sagt sigra yver mannsrolla til valkyrjone, stundom militært. So vert «karkvinna» til «kvinnekvinna» og alt er som det skal. Um valkyrja ikkje bøygjer seg for mannen og legg av seg mannsrolla, vert ho haldi for ein skarv og ein skurk.

So, lat oss koma til saki: kvinnekongen. Me møter henne/honom/hin i Soga om Rolv Gautreksson (Hrólfs saga Gautrekssonar), ei forvitneleg fornaldarsoga. Av umsyn til ikkje-norrønofile lesarar hermer eg umsetjingi til Kåre Flokenes (2006) her.

I fjorde kapitlet høyrer me um Tornbjørg, dotter til Eirik, konge yver Sverike. Tornbjørg er fyrst skildra som kongsdøtrer flest: «Ho var vakrare og klokare enn kvar kvinne, […] ho var kunnigare om alt som høyrde kvinnehanda til, enn kvar kvinne som menn hadde spurlag av.» Men so: «Dessutan vande ho seg til ein slags riddarleik til hest og skjerma seg med skjold og sverd. Ho kunne denne kunsten jamt med dei riddarane som kunne bera våpna sin vel og høvisk. Kong Eirik lika ikkje godt at ho hadde denne åtferda som karar og bad henne hava tilhald i ei skemma (eit lite hus) som andre kongsdøtrer.» (s. 55)

Tornbjørg vil ikkje vera med på slikt noko. Ho gjer som ho vil:

«Sidan stemnde ho eit folkerikt ting og let taka seg til konge over ein tredjepart av Sverige, som kong Eirik hadde late henne få til rådvelde. Deretter let ho gjeva seg namnet Torberg. Det skulle heller ingen mann vera så djerv at han kalla henne møy eller kone, og kvar som det gjorde, skulle tola hard refsing.» (s. 56)

Helten i soga, kong Rolv Gautreksson, skal ut og finna seg kona. Han og broren kjem til å tala um kongsdotteri/kongen Tornbjørg/Torberg. Her fortel Rolv kva folk segjer um henne/honom:  

«Eg har òg høyrt det sagt at nokre kongar hadde fridd til henne, og at ho hadde late sume drepa, sume hadde ho late svivyrda på ein eller annan måte, sume blinda, gjelda [kastrera], handhogga eller fothogga, og ho har valt alle vanærande ord med svivyrding, og ho ville såleis venja av at dette målemnet vart omtala.» (s. 61)

Med andre ord er det ei sers vågeleg gjerd å nemna giftarmål for kong Tornbjørg/Torberg. Rolv torer seg til det lika vel; han fer til riket hennar/hans Tornbjørg/Torberg og stig inn i halli og ser Tornbjørg/Torberg for fyrste gong. Merk at soga − utan noko um og men − skildrar Tornbjørg/Torberg som mann:

«Kong Rolv gjekk lenger inn framfor høgsætet. Han såg at der sat ein svært vyrdeleg mann med ein gjæv kongeleg høgtidsbunad. Denne mannen [Torberg] var fager og gild.» (s. 70)  

Kong Tornbjørg/Torberg trur fyrst at Rolv er ute og tigg. Rolv lyt då gjera grein på ærendet sitt. Sogeforteljaren held fast ved at Tornbørg/Torberg er mann («kong», «han»):

«Kong Rolv mælte: ‘Ikkje er det sant, at eg krev av deg denne gongen mat eller drikke, for det har eg nok av frå før, men fordi at eg veit at du heller er dottera til svenskekongen enn sonen, då vil eg no med greie ord bera fram ærendet mitt med stadfesta samtykke frå far din og beda deg om å verta kona mi til styrking og styring av riket mitt, til oppehalding og stønad til alt vårt avkom, som av deg vert levande.’
Då kong Torberg høyrde desse orda frå kong Rolv, vart han så rasande og ustyrleg at han visste knapt kva han skulle taka seg til.» (s. 71)  

Det heile munnar ut i ein hard våpenstrid. Torberg ver seg godt, men til sist fær Rolv yvertaket. Då nyttar Rolv høvet til å bela å nyo, og det er eit tolleg sermerkt frieri, for han synest å fri til ein kar:

«Kong Rolv mælte: ‘Vi to, herre, er no såleis komne saman, at eg i all sømd vil gifta meg med deg, og eg bed om omdøminga til far din i avgjerda i saka til oss to, og det vil vera avtalt dersom han ordnar det oss to imellom, slik at du held din heilt lovlege vyrdnad med ære.’»

Jajaja. Korleis endar det, trur de? Det endar som det må: Kvinnekongen bøygjer seg for kravi, ho gjev frå seg våpni sine, tek til å sauma og sy, vert fin og fjong og greid å ha med å gjera.  

onsdag 20. juni 2012

mor hass Alf

Når eg er mødd og utsliti og leid utav å skriva (ja, det hender, det, og kom i hug Seneca: «Me bør korkje berre skriva eller berre lesa. Berre det eine legg sinnet i myrker og tømer oss for krafter – eg tenkjer på skriving –, berre det andre gjer oss veike og hindrar oss frå å samla tankane.»), når eg korkje hev hug eller dug til å lesa noko tungt og glupt og vida den faglege utsyni mi, når eg lika fullt synest eg bør lesa noko og ikkje spilla den kostesame tidi mi på vas, når eg er litt einsam, når eg er litt heimsjuk, når eg er leid asfalten og trongen og uljodet i byen, når eg vil vera sæl og fri, når det er sumar – då er Prøysen god å koma til.  

Men no les eg ikkje Prøysen. Eg les Julie Prøysen (2001) av Arvid Møller. Mor hans Alf. Ho som seks år gamal kom på legd då faren Mathias døydde og mori Mathea («Matja», jf. Matja Madonna og Jordmor-Matja) ikkje hadde råd til å taka seg av ungane; ho som kunde riva kjeften heilt frå ho var liti; ho som let Alf vera som han var endå han var annarleis en alle andre; ho som er upphavskvinna til dei kvassaste replikkane i tekstene til Alf  – ja, henne er det òg godt å koma til. Maken til kvinnfolk finn du ikkje! Og visste de at det er Julie Prøysen som er måltrosten i  «Lille måltrost»? Ho er det, les eg. Skal tru kva ho segjer um lina «Jeg har tre som er flinke og én som er god»? Jau, ho segjer: «Den goe æ'n Alf, da'ma.» Medan de tri systkini hans var flinke. Eller vanlege, kann me radt segja.

No, eg hev valt ut nokre gilde utsegner frå mor Prøysen. Henne skulde eg gjerne ha treft!

Sætt deg bortåt og forsyn deg ta æille sju slaga, og når du har eti opp dom, får du bite ta bordkæinta!

– Hæin lyt hete Alf, for'n ser ut som en fuggelonge. Hæin æ så tynn og skjør, så.

– Dæ æ kulltur i æillt, tel og med i sur mjølk.

 En bli itte akkurat rik ta å klyppe sau.

Og her, frå anno domini 1913:

Julie: Nå har vi sliti øss fram tel å få stemmerett, så jamen får vi bruke'n.
Dei andre kjerringane: Vi har ittno å ha på øss.
Julie: Å jo da, det er ingen som ser åssen du er kledt på et valglokale hvis du itte har tenkt å sværte rævva og gå nakjin!


*


lørdag 16. juni 2012

norrøn syn på kyn I

Godtfolk! Ei framhaldssoga er i kjømdi. Med ujamne millomrom skal eg leggja ut sumt som hev med kyn i den norrøne bokheimen å gjera. Her vert ingen tjukk, raud tråd, er eg rædd, anna en at eg tvinnar saman tvo forvitnelege emne: kyn/kynsliv og norrøn tid.

Fyrste bolk: forbod mot kvende i mannsklæde

Eg segjer stundom at eg gjerne skulde havt eit utvekslingsår i millomalderen. Etter å ha lese kapittel 254 i Grágás, den eldste islendske lovsamlingi, er eg heller tviksam. Eg måtte havt langt hår og kjole! I minsto um me skal tru dette utdraget:

«Ef kona klæðiz karl klæðom eþa sceR ser scavr eþa feR með vápn fyrir breytni sacir. þat varðar fiorbaugs Garð.»
(Grágás, tolleg fritt attgjeve etter Vilhjálmur Finsen, 1852: 203f., diplomatarisk utgåva)

Her i umsetjingi til Vilhjálmur (1870):

«Dersom en Kvinde klæder sig i Mandfolkeklæder eller skjærer sit Haar eller bærer Vaaben, for at være anderledes end andre, er Straffen Landsforvisning.»

Vel, eg segjer som Hallstein Bronskimlet d.a.y.: «Fylgj med i neste bolken! No vert det spanande!» Ja, for næste gong skal me høyra um ein kvinneleg konge!


***

mandag 11. juni 2012

professoren

Ein dag i fyrre vika sat eg i skrivekotet mitt på instituttet og arbeidde i ro og mak med nokre stadnamn i ein eller annan midtnorsk kommune. Brådt kakka det på døri. «Ja?» sa eg, og inn steig ein av dei vyrdelege professorane på bruket. (Eg segjer ikkje kven. De kann gissa, um de vil.) Professoren fortalde at nokon hadde gjort han/ho/hin/h*(n) o.l. merksam på stykket um meg i Dusken. Det var sterke saker, meinte professoren, og var leid for at  han/ho/hin/h*(n) o.l. ikkje hadde sét saki tidlegare; det er nokre månader sidan ho vart prenta no. Ei handfull av dei hine professorane hev alt nemnt og låte vel yver uppslaget når me hev møttest på slump i gangen, men denne professoren vilde det annarleis. Dette var ikkje slump, her låg det vilje og godhug bak. For professoren gjekk og kakka på døri, kom inn, tala. Og ikkje minst: Då den ljuve ordflaumen var endt, kom professoren heilt burtåt og gav den målbundne stadnamnskrivaren ein dugeleg klemb. 

No veit eg ikkje heilt kva eg skal gjera når eg ser professoren. Eg vert brydd og spak og vil helst smjuga stilt og usynleg innåt veggene, samstundes som eg vil kasta meg um professorhalsen i æveleg takksemd.

Vel, her er i alle fall ei sanning utan atterhald:

INL – eit skakt paradis


søndag 10. juni 2012

godt vêr til luftåtak

Etter di eg hev hug til å skriva eitkvart her, men ikkje hev høve til å gjera noko skikkelegt utav det, viser eg heller veg til ein av dei beste filmane i heile vide verdi: «Viðrar vel til loftárása» (frå Ágætis byrjun). Han hev alt: skakksemd, brot på kynsnormene, ullgenserar, Jónsi (heitaste mannen som finst), islendsk nattur, ung elskhug, sår og suter, meisterlegt ljodbilæte.

Og teksti hev underbara rader som

Það besta sem Guð hefur skapað
er nýr dagur


Åh, Sigur Rós.