èplé ò makkjén è sammé smakkjén

So hev vossingen og eg umsider pakka ut alle bøker og klæde og greidor som me eig. Drjugt 25 hyllemeter med bøker, trur eg me rekna ut. Gildt. Det vert ingen retteleg heim utan bøker, veit de.

I ei utav bok-øskjone fann eg fagnaverket Vossabygdene, tidsskrift utgjeve av Voss Sogelag, XXII 1932. Det inneheld utgreidingi «Vossemålet» av Leiv Heggstad, eit noggrant og morosamt stykke som i alle fall me fann stor hugnad i. Her gjer Heggstad greida for målet ulike stader i bygdi; me lærer um tonefallet i vossemålet («kvikt og lett ... og slik ein løgjen song»), ljodskipnad og framburd (uttala), bøygjing, døme på ymse slags setningar (t.d. fylgjesetningar: «Da è só kalt att'ù da klaka mìdló mann ò kòna») – og millom det gjævaste: målprøvor.

Her finst ordtøke og talemålar, merke um veder, hermor og gåtor. Her er tri (anonym kjærastmor greider radt alle lett?):

1. Kva só feila ein vèlarbeidd'ù skó?
2. Uppétté bakka ò nététte bakka mè tíù tènnù í nakka.
3. Ein rídl ò ein radl, ein ùndésmjùgar ò ein smìtedadl.

dekonstruert: standard austnorsk

Eg fekk meg ein vekkjar i går: Den sylskarpe skulemålsskrivaren i mållaget tok seg fyre umgripet «standard austnorsk», ein term eg vilkårslaust hev teke for god fisk heilt sidan eg høyrde um honom fyrste gongen, i eit av grunnemni i nordisk. Då lærde eg at standard austnorsk er det bokmåls-/riksmålsnære talemålet me serleg finn i og ikring hovudstaden. Ein greid term, tenkte eg fulla. 

Men kva er standard norsk tale? Kva sermerkjer talemåli um me ser landet under eitt? Dialektar. Det er dialekt som er normalen. Me mæler jamvel tilhøyrsla til stader i dialekt: Du er ikkje skikkeleg trønder um du ikkje talar trøndsk, du er ikkje skikkeleg nordlending um du ikkje talar nordnorsk, du er ikkje skikkeleg totning um du ikkje talar totenmål. Det er dialekt som er standard! Dermed er det ikkje dei totningane som legg um til bokmålsnært talemål, som talar standard austnorsk. Tvert um: Dei som talar totenmål, talar standard austnorsk – medan bokmålsnært mål på Toten er avvik frå standarden.

Endå urimelegare er termen «norsk standardtalemål», som stundom er nytta i staden for «standard austnorsk».

Um eg minnest rett, nemnde skulemålsskrivar Ingar at upphavsmannen til umgripet «standard austnorsk» er ein viss Finn-Erik. Det rimar bra.

røysting

Kven av desse tvo versjonane av «Gjendines bådnlåt/bånsull» er den råaste?

1. Sunge av Gjendine sjølv, 99 år gamal (til sist i upptaket, etter ho hev lagt ut um Grieg og kyrne)
2. Sunge og spela av Gåte (frå skiva Iselilja)

Alle – kvinnor, karar, unge, gamle, rette, skeive – hev røysterett.

scribo & scio

Millomlandingi i barndomsheimen er snart endt, som de vel veit. Um drjugt tvo vikor set eg bu i vest, i eit lugomt husvære som nettnerden hev funne åt oss. Eg fær skrivestova og greidor! Men fram til då er heimen min huset eg voks upp i, huset i skogkanten, som far og bestefar bygde sistpå 80-talet. Å jø!

Sume hev ikkje hug til å bu heime med mor og far når dei er vaksne og hev butt for seg sjølv ei rid. Dei greider ikkje meir en nokre dagar – kann henda eit par ferievikor – i heimen fyrr dei fær nog og vil fara att. Ikkje slik her. Eg hev havt hugsame og rolege månader, fenge godt stell og framifrå sellskap. Og so skidløypa rett utanfyre døri, då!

Når nokon spyrr kva eg hev gjort denne vetteren, svarar eg skrive og rent på skid. Visst hev eg gjort mykje anna òg, halde føredrag kringom i landet og vitja kjærasten og lese bøker og blad og spela gitar og sét hopprenn og vore med mållaget/Nynorskstafetten i Sogn og mykje meir, men kvardagane hev mesto vore slik: skriving og skid. Upp um morgonen, skriva nokre timar, ut i skogen og snjoen, inn att og skriva til det lid ut på kvelden. Det er lokkande å kalla denne daglege skidturen ein siesta, men sidan det ikkje er tala um svevn eller likamleg kvile, er fulla ikkje dét ei råkande nemning. Men åndeleg kvile er det  – og åndeleg kveik attpå. Det er underlegt kor mykje friare og lettare tankane flyg når ein sjølv er i fint driv. Mangt eit godt hugskot ter seg då. 

Rein bonus er det at likamen òg vert kvik og sterk. Eg hev både høyrt og røynt at me i skidløyping nyttar umåteleg mange av segane (musklane); det finst mest ikkje noko anna som set so mange segar i sving. Eg trur neimen ikkje eg hev vore so rundsterk og lett i stiget sidan eg var toppidrottsutøvar i tanåri.

Serskilt gildt er det når nettnerden er her. Me skriv samstundes og skrid samstundes og ja då, det hender det vert kyssing og kraming midt i løypa. 

So, vetteren min i stutte drag: Scribo et scio, som latinisten i meg plar tenkja, endå eg veit at scio tyder 'vita, kjenna til'. Eg skriv og eg skid [nytt verb]  – og eg veit at skidingi gagnar skrivingi.